N'afọ 1968, Dr. John R. Platt, bụ́ ọkà mmụta akwara ozi a ma ama, ọkà n’ihe banyere ihe ndị dị ndụ, na ọkà n’akparamàgwà mmadụ, kpughere na ụbụrụ anyị nwere ọtụtụ neurons (ihe dị ka ijeri 100) karịa ka e chere na mbụ (ijeri 12-14).

Nke ọ bụla n'ime mkpụrụ ndụ ndị a na-emekọrịta ihe na sel ụbụrụ ndị ọzọ site na njikọ 1000 synapti. Nke a na-ebute mkpokọta ihe dị ka 100 trillion njikọ obe. Ọbụlagodi na anyị na-eji 30.000 nke njikọ ndị a maka oge mbụ ọ bụla nke abụọ nke ndụ anyị, anyị agaghị erute ikike anyị.

N'elu nke ahụ, DNA dị n'ime cell ọ bụla (gụnyere ihe dị ka sel trillion 10 n'ime ahụ ndị ọzọ) nwere ọtụtụ ozi nwere ihe dị ka okpukpu iri atọ karịa akwụkwọ ozi a ma ama nke Encyclopaedia Britannica - maka ndị ọkachamara mgbakọ na mwepụ: 30 x 6. Ọ bụrụ na i were DNA nke puku ijeri iri niile dị n'ime ahụ ga-esi n'otu akụkụ nke usoro mbara igwe anyị ruo na nke ọzọ! ( The Great Ideas Today, Chicago: Encyclopaedia Britannica, Inc., 109, p. 10, 1968)

Mgbe m kwusịrị okwu ihu ọha, ajụrụ m prọfesọ m, bụ́ ọkà mmụta evolushọn, sị, “Olee otú evolushọn si akọwa eziokwu ahụ bụ́ na e mere nnukwu ikike nke ụbụrụ mmadụ ka ọ na-adịru ogologo oge karịa ka ọ na-adịru ndụ?” Dị ka ozizi evolushọn si kwuo, ihe ndị dị n’ahụ́ na-emepụta nanị ikike ndị a chọrọ n’ezie?” O kwetara na ozizi evolushọn apụghị inye azịza na-eju afọ ma jụọ m, sị: “Gịnị mere i ji chee na ikike ụbụrụ nwere ibu karịa otú ọ dị n’ezie. ikike achọrọ?"

Echere m na m jidere ntakịrị ntakịrị n'akụkụ anya ya, ebe ọ maara na m bụ pastọ. Ọ na-atụ anya ka a zie ozi ọma? N’achọghị imechu ya ihu, m zaghachiri, sị, “Ekwere m na Chineke kere nwoke mbụ n’onyinyo ya, ọ chọghịkwa ka ọ dịrị ndụ iri afọ isii, iri iri asaa, ma ọ bụ ọbụna otu narị afọ. Chineke kere mmadụ ruo mgbe ebighị ebi, n’ihi ya kwa, mee ka o nwee ụbụrụ nke pụrụ ịdịru mgbe ebighị ebi na-etinye uche n’ihe mmasị nke eluigwe na ụwa na-adịghị agwụ agwụ!” Prọfesọ ahụ zara ya n’ụzọ enyi na enyi ma dị mkpa, sị: “Ma eleghị anya, i mejọrọ nnọọ.”

Eji m obi m niile kweta, sị: “Mmadụ ọ bụla, e kere n’onyinyo Chineke, e nyere ikike nke yiri nke Onye Okike: ikike iche echiche na ime ihe n’onwe ya. Ndị na-azụlite ikike a na-ebu ibu ọrụ, nọ n'elu ụlọ ọrụ ma na-akpụzi agwa. Ebumnobi nke ezi mmụta bụ ịkụziri ndị na-eto eto ka ha na-eche echiche n’onwe ha, ọ bụghị nanị ime ka ndị ọzọ chegharịa.” (Ellen White, Education, Mountain View, California: Pacific Press Publishing Association, 1903, p. 17)

Ụfọdụ ndị ọkà mmụta akwara ozi kweere na ụbụrụ na-amụ mkpụrụ ndụ akwara niile ọ ga-enwe. (Nke ahụ nwere ike ịbụ eziokwu n'ọtụtụ ọnọdụ, ma e nwere ihe ndị ọzọ, dị ka m ga-egosi ma e mesịa.) Site n'oge ahụ gaa n'ihu, ndị ọkà mmụta sayensị na-ekwu, ha na-anwụ n'ike n'ike. A na-eme atụmatụ na ihe dị ka mkpụrụ ndụ ụbụrụ 50.000 na-efunahụ kwa ụbọchị na ụbụrụ ụbụrụ, gụnyere moto cortex na frontal lobes, ma ihe a na-adịchaghị akpọ ma ọ bụ na-adịghị eme na mpaghara ụbụrụ ndị ọzọ.

N'ikpeazụ, ihe kpatara ọnwụ nke mkpụrụ ndụ ụbụrụ ndị a abụghị nke doro anya. Otú ọ dị, mfu nke mkpụrụ ndụ akwara dị ka akụkụ nke usoro ịka nká na-enye ohere echiche ndị a nwere ntọala nke ọma:

Anyị maara na mkpụrụ ndụ ụbụrụ na-anwụ ma ọ bụrụ na ejighị ha. E gosipụtara nke a n'ime nnyocha afọ 28 mere mmadụ 4000 na Washington State. Ụkpụrụ doro anya: jiri ya ma ọ bụ tụfuo ya! ma-ọbu Onye zuru ike, nchara!

Ihe ndị ọzọ nwere ike ịkpata bụ nsị, enweghị ikuku oxygen, nri na-edozi otu akụkụ ma ọ bụ na-adịghị mma, ọrịa na-efe efe, mmetụta gburugburu ebe obibi na-adịghị mma na mmerụ isi. Mfu dị otú ahụ a na-apụghị izere ezere na-eduga n'ụbụrụ na-arịa ọrịa: na nghọta gbagọrọ agbagọ, nsogbu mmetụta uche na ịba ụba nke ịda mbà n'obi ruo n'ókè nke mgbagwoju anya.

Ma anyị nwere ike inwe obi: ndị nyocha ụbụrụ achọpụtala na ụbụrụ adịghị amasị ọrịa!

Ọ bụrụ na mkpụrụ ndụ ụbụrụ anwụọ, ụbụrụ na-ezipụ ozugbo iwu ihicha macrophages (cell scavenger), bụ́ nke na-ewepụ mkpụrụ ndụ nke fọdụrụ tupu ha enwee ike ime ihe ize ndụ nye gburugburu ebe obibi ha! A na-etinyekwa ike nke astrocytes (sel nke anụ ahụ na-akwado na ụbụrụ) na njikere, nke nwere ike ịhapụ ihe na-eto eto akwara (NGF) na iwu.

Nnyocha na-egosi na ụbụrụ na-echere iwu n'aka anyị ma ọ bụ onye hụrụ anyị n'anya. A na-enye iwu dị otú ahụ mgbe onye na-ahụ maka ọdịmma (ma ọ bụ onwe anyị) na-eme mgbalị siri ike na nke kwesịrị ekwesị iji mee ka ahụ na uche na-aga ma na-aga n'ihu! Ee, ọ bụ eziokwu n'ezie: onye hụrụ anyị n'anya nwere ike ịkpalite ma mee ngwangwa usoro ọgwụgwọ na ahụ na uche anyị!

Ahụrụ m otu nwa agbọghọ Asia nke na-adịghị anụ ihe, ịhụ ụzọ, na akụkụ ndị ọzọ dị mkpa nke ụbụrụ. N'ezie, ọ kwesịrị ịbụ kpuru ìsì, ntị chiri na kpọnwụrụ akpọnwụ n'àkwà ndụ ya niile. Ahụla m ka nne na-eji ịhụnanya na-azụ nwa ahụ, na-akwado isi na ahụ nwata ahụ, gbaa ya ume ịkwagharị ogwe aka ya na ụkwụ ya na iri arị, ma jupụta ụwa ya na ụda mara mma na ihe mkpali anya. Ee, ahụrụ m nwa a ka ọ na-awagharị! Ahụrụ m otú o si meghachi omume na nlegharị anya na ụda!

Onyonyo nke ụbụrụ ya gosiri na e mepụtara obere ihe ọzọ karịa ụbụrụ ụbụrụ, nke e bu ụzọ kpụọ n'ime afọ. N'agbanyeghị nke ahụ, n'ịzaghachi mgbalị nne na nna, ụbụrụ ụbụrụ a nyere iwu ka astrocytes hapụ ihe ndị na-eto eto akwara. N'ụzọ dị otú a, ụzọ ọhụrụ na njikọ nwere ike ịmalite n'akụkụ ole na ole fọdụrụnụ, nke na-adịghị emebi emebi. Ogige ọhụrụ ndị a, n'aka nke ya, wepụtara chemicals na enzymes ọhụrụ na nzaghachi na mgbalị a na-aga n'ihu, ọkụ eletrik na-asọba, na nwatakịrị ahụ nwere ike iji aka ya, anya, na ịnụ ihe!

M gerekwa ntị n'ịkpọ piano mara mma nke otu nwa agbọghọ dị afọ iri abụọ na ụma bụ onye e wepụrụ "ụbụrụ egwu" ya ma wepụrụ ọtụtụ ụbụrụ aka nri ya n'ịwa ahụ! Ndị dọkịta na-awa ahụ chere na ọ ga-abụ ahụ́ ya kpọnwụrụ akpọnwụ ma dina n’ihe ndina ruo oge ndụ ya niile. Mana ọ chọrọ n'ezie ịmụta ịkpọ piano, nke o jisiri ike mee na mkpebi siri ike na itinye uche ya.

n'ihu

Site: Elden M. Chalmers, Ịgwọ Ụbụrụ gbajiri agbaji, Sayensị na Akwụkwọ Nsọ Na-ekpughe Ka Ụbụrụ Na-agwọ Ọrịa, Remnant Publications, Coldwater, Michigan, 1998, p. 7-12

E bipụtara nke mbụ na German na Ntọala siri ike anyị, 1-2003