I te tau 1968, ko Dr. Ua faaite mai o John R. Platt, te hoê taote tuiroo tuiroo, te taote biophysicist, e te taata tuatapapa i te pae no te pae totiale, e mea rahi a‘e te mau neurons i roto i to tatou roro (fatata 100 piriona) i tei mana‘ohia na mua ’‘e (12-14 miria).

Ka taunekeneke ia o enei pūtau ki etahi atu pūtau roro ma te tata ki te 1000 hononga synaptic. Ko te hua tenei i roto i te katoa o te 100 trillion hononga-whakawhitinga. Ahakoa i whakamahia e matou te 30.000 o enei hononga mo te wa tuatahi i ia hekona o to maatau oranga, e kore rawa e eke ki to maatau.

I runga ake i tera, kei roto i te DNA i roto i ia pūtau (tae atu ki te 10 trillion nga pūtau kei roto i te toenga o te tinana) he maha nga korero e 30 nga wa te maha o nga reta ki te Encyclopaedia Britannica rongonui - mo nga tohunga pangarau: 6 x 109. Mena ka tangohia e koe te DNA o nga 10 trillions o nga pūtau i roto i te tinana ka toro atu i tetahi pito o to tatou punaha solar ki tetahi atu! ( The Great Ideas Today , Chicago: Encyclopaedia Britannica, Inc., 1968, api 141, 143)

I muri a‘e i te hoê a‘oraa, ua ani au i te hoê taime i to ’u orometua, te hoê taata tuatapapa i te mau evolution, "Me pehea te whakamaramatanga o te kukuwhatanga i te meka ko te kaha nui o te roro o te tangata i hangaia kia roa ake i te waa noa?" Ia au i te mana‘o o te tauiuiraa, e faatupu noa te hoê tino i te mau aravihi e hinaarohia mau ra?” Ua fa‘i oia e aita te haapiiraa a te mau mea ora e nehenehe e horoa mai i te hoê pahonoraa maitai e ua ani mai oia ia ’u: “I to oe mana‘o, no te aha te aravihi o te roro i rahi a‘e i to ’na mau. e hiahiatia ana?"

Ua mana‘o vau e ua haru vau i te hi‘oraa o to ’na mata, no te mea ua ite oia e e orometua au. Te tiai ra anei oia i te hoê a‘oraa? No to ’u oreraa e haamarirau ia ’na, ua pahono atura vau e: “Te tiaturi nei au e ua poiete te Atua i te taata matamua ma to ’na iho hoho‘a e aita oia i hinaaro ia ora oia e ono ahuru, e hitu ahuru, e aore ra e hanere matahiti. Ua hamani te Atua i te taata no te tau e a muri noa ’tu e no reira, ua horoa oia i te hoê roro o te nehenehe e haamoe e a muri noa ’tu ma te haapeapea i te anaanatae o te hoê ao mure ore!” Ua pahono te orometua haapii ma te auhoa e te ino: “Aita paha oe i hape roa.”

Te farii nei au ma te aau atoa e: “Te taata atoa, tei poietehia ia au i te hoho‘a o te Atua, ua noaa ia ’na te aravihi mai to te Poiete: te aravihi no te feruri e no te ohipa no ’na iho. Ko nga tangata e whakawhanake ana i tenei kaha ka mau te kawenga, kei runga rawa o nga kamupene me te hanga i nga ahuatanga. Te fâ o te haapiiraa mau, o te haapiiraa ïa i te mau taurearea ia feruri no ratou iho, eiaha noa no te faaino i te mana‘o o vetahi ê.” ( Ellen White, Education, Mountain View, California: Pacific Press Publishing Association, 1903, api 17).

E whakapono ana etahi o nga tohunga hinengaro kua whanau te roro me nga pūtau nerve katoa ka mau tonu. (He pono tera i te nuinga o nga keehi, engari he rereke, ka whakaatu ahau i muri mai.) Mai i tera wa, e kii ana nga kaiputaiao, kei te mate ratou i runga i te tere ohorere. E kiia ana kei te tata ki te 50.000 nga pūtau roro ka ngaro ia ra i roto i te uho roro, tae atu ki te uho motini me te papa o mua, engari he iti noa iho te whakahua o tenei ahuatanga, kaore ranei e puta ki etahi atu rohe roro.

I te mutunga, kaore i te tino marama te take i mate ai enei ruma roro. Heoi, ko te ngaro o nga pūtau nerve kua tuhia hei waahanga o te huringa tawhito ka taea te whakaaro e whai ake nei:

E mohio ana tatou ka mate nga pūtau roro ki te kore e whakamahia. I whakaatuhia tenei i roto i te rangahau 28-tau mo nga taangata 4000 i Washington State. He maamaa te kaupapa: whakamahia, ngaro ranei! Ko wai ka okioki, ka waikura!

Ko etahi atu take ko te paitini, te kore o te tuku hāora, te kai kotahi-taha, te kino ranei o te kai, nga mate hopuhopu, nga awenga kino o te taiao me nga whara o te mahunga. Ko te mate penei ka arahi ki te roro mate: ki te whanoke i te tirohanga, nga mate kare-a-roto me te piki haere o te paheketanga ki te rangirua o te hinengaro.

Engari ka taea e tatou te ngakau: kua kitea e nga kairangahau roro kaore te roro e pai ki nga mate!

Ki te mate tetahi pūtau roro, ka tukuna tonu e te roro he whakahau horoi mo nga macrophages (scavenger cell), e whakakore ana i nga toenga o te pūtau i mua i te kino ki to taiao! Ko te kaha rahui o nga astrocytes (nga pūtau o te kiko tautoko i roto i te roro) ka tuu ki runga i te tatari, ka taea te tuku i nga mea tupu nerve (NGF) i runga i te whakahau.

Ko nga rangahau e whakaatu ana kei te tatari te roro ki te whakahau mai i a tatou, i tetahi ranei e aroha ana ki a tatou. Ka tukuna he ota i te wa e whakapau kaha ana te tangata manaaki (me tatou ake ranei) kia kaha te tinana me te hinengaro kia haere tonu! Ae, he tino pono: ka taea e te tangata e aroha ana ki a tatou te whakaoho me te whakatere i nga mahi whakaora i roto i o tatou tinana me o tatou hinengaro!

I tutaki ahau ki tetahi potiki Ahia kua ngaro te rongo, te kite, me etahi atu waahanga nui o te roro. Ko te tikanga, he matapo, he turi, he pararutiki i runga i te moenga i tona oranga katoa. Kua kite ahau i te whaea ki te mirimiri i te tamaiti e tohe tonu ana, e aroha ana, e tautoko ana i te mahunga me te tinana o te tamaiti, e akiaki ana kia nekehia ona ringa me ona waewae me te ngokingoki, me te whakaki i tona ao ki nga oro ataahua me nga whakaohooho. Ae, i kite ahau i tenei tamaiti e ngokingoki ana! I kite ahau i tana mahi ki nga tirohanga me nga oro!

Ko nga whakaahua o tona roro e whakaatu ana he iti te mea i whakawhanakehia i tua atu i te roro, i hanga tuatahi i roto i te kopu. Heoi ano, hei whakautu ki nga mahi a te whaea, na tenei roro i whakahau nga astrocytes ki te tuku i nga take tipu nerve. Ma tenei ara, ka puta nga huarahi hou me nga hononga ki nga toenga roro kaore i pakaru. Ko enei pūhui hou, ka tukuna he matū hou me nga enzymes hei whakautu i te kaha tonu, ka rere nga hiko hiko, ka taea e te tamaiti te whakamahi i ona peka, kanohi, me te whakarongo!

I whakarongo ano ahau ki te whakatangitangi piana ataahua a tetahi kotiro i te timatanga o te rua tekau ona tau kua pangia tona "roro puoro" me te nuinga o tona roro matau kua tangohia he pokanga! Ua mana‘o te mau taote tâpû e e pararihia oia e e tarava noa i nia i to ’na ro‘i no te toea o to ’na oraraa. Engari i tino hiahia ia ki te ako ki te purei piana, i taea e ia te mahi me tana whakapau kaha me tana whakapau kaha...

haere tonu

Na: Elden M. Chalmers, Healing the Broken Brain, Science and the Bible Reveal How the Brain Heals, Remnant Publications, Coldwater, Michigan, 1998, api 7-12

I whakaputaina tuatahi ki te reo Tiamana i roto i To tatou turanga pakari, 1-2003