प्राचीन ख्रिश्चन काळापासून आजपर्यंत शब्बाथ कोठे पाळला जात असे ऐतिहासिक पुरावे दाखवतात. गॉर्डन अँडरसन यांनी

वाचन वेळ: 17 मिनिटे

शतकानुशतके, आजपर्यंत देवाने त्याचा पवित्र शब्बाथ प्रभावीपणे जतन केला आहे.

जरी शहीदांचे लिखाण बर्‍याचदा ज्वालांकडे पाठवले गेले किंवा अन्यथा नष्ट केले गेले असले तरी, आमच्याकडे शब्बाथ पाळणाऱ्या ख्रिश्चनांचे भरपूर पुरावे आहेत: छळातून वाचलेल्या त्यांच्या स्वतःच्या लेखणीतून आणि काही प्रकरणांमध्ये त्यांच्या शत्रूंच्या अहवालातही.

शतकानुशतके शब्बाथ पाळण्यासाठी वाल्डेन्सियन लोक ओळखले जात होते. या कारणास्तव त्यांना सहसा सब्बती किंवा इंसाब्बती असे म्हणतात. इटालियन, फ्रेंच आणि स्विस आल्प्सद्वारे संरक्षित, त्यांनी शतकानुशतके रोमच्या आदेशांचे उल्लंघन केले.

संपूर्ण देशांनी शब्बाथ पाळला: बोहेमिया (चेक प्रजासत्ताक) आणि स्कॉटलंडमध्ये 12 व्या शतकापर्यंत शब्बाथ पाळला जात असे. एबिसिनिया (इथिओपिया) मध्ये अगदी 17 व्या शतकापर्यंत.

ईस्टर्न चर्चमधील पुरावे आकर्षक आहेत. कारण पर्शिया, चीन आणि भारतातील लोकांनी शब्बाथ अगदी सुरुवातीपासूनच स्वीकारला.

खाली शब्बाथसाठी अस्तित्वात असलेल्या शेकडो ऐतिहासिक दस्तऐवजांपैकी काही आहेत. हे शब्बाथ पाळणार्‍या यहुद्यांनी लिहिलेले नाहीत, परंतु संपूर्ण ख्रिश्चन युगातील ख्रिश्चनांनी लिहिलेले आहेत ज्यांनी त्यांचा प्रभु आणि गुरु येशूने देखील पाळलेला शब्बाथ साजरा केला.

पहिले शतक

सुरुवातीचे ख्रिस्ती
"मग अब्राहामाचे आध्यात्मिक वंशज जॉर्डनच्या पलीकडे पेला येथे पळून गेले, जिथे त्यांना सुरक्षित आश्रय मिळाला आणि ते त्यांच्या स्वामीची सेवा करू शकले आणि त्याचा शब्बाथ पाळू शकले."¹
"सातव्या दिवसाचा शब्बाथ... येशू, प्रेषित आणि सुरुवातीच्या ख्रिश्चनांनी जोपर्यंत लाओडिसियाच्या परिषदेने त्याचे पालन जवळजवळ रद्द केले नाही तोपर्यंत साजरा केला जात होता."²

दुसरे शतक

सुरुवातीचे ख्रिस्ती
"शब्बाथ एक मजबूत बंधन होते ... आणि शब्बाथ पवित्र पाळण्याद्वारे ते केवळ उदाहरणच नव्हे तर येशूच्या आज्ञेचे देखील पालन करत होते."³
“विदेशी ख्रिश्चनांनीही शब्बाथ पाळला.”⁴

ओस्तकिर्चे
"हे निश्चित आहे की प्राचीन काळातील शब्बाथ... आपल्या तारणकर्त्याच्या मृत्यूनंतर तीनशे वर्षांहून अधिक काळ पूर्व चर्चच्या ख्रिश्चनांनी पाळला होता."⁵

तिसरे शतक

आफ्रिका - अलेक्झांड्रिया
“सब्बाथ पाळणे संतांमधील प्रत्येक नीतिमान व्यक्तीसाठी योग्य आहे. म्हणून देवाच्या लोकांसाठी शब्बाथ पाळणे, म्हणजे शब्बाथ पाळणे बाकी आहे [हिब्रू ४:९]."⁶

पॅलेस्टाईन ते भारत (पूर्व चर्च)
"इ.स. 225 च्या सुरुवातीस, पॅलेस्टाईनपासून भारतापर्यंत (सब्बाथ-कीपिंग) ईस्टर्न चर्चचे मोठे बिशपाधिकारी किंवा संघटना अस्तित्वात होत्या."⁷

भारत - बौद्ध वाद (220 AD)
»उत्तर भारतातील कुशाण घराण्याने त्यांच्या साप्ताहिक शब्बाथ पाळण्यात बौद्ध भिक्खूंमध्ये एकरूपता आणण्यासाठी वैसालिया येथे बौद्ध धर्मगुरूंची एक प्रसिद्ध परिषद बोलावली. काही जण जुन्या कराराच्या लिखाणामुळे इतके प्रभावित झाले की त्यांनी शब्बाथ पाळण्यास सुरुवात केली.”⁸

चौथे शतक

इटली आणि ओरिएंट (चौथे शतक)
"तो [शब्बाथ] पूर्वेकडील चर्च आणि काही पाश्चात्य चर्चमध्ये सामान्य प्रथा होता..."⁹

ओरिएंट आणि जवळजवळ संपूर्ण जग
"प्राचीन काळातील ख्रिश्चनांनी शनिवार किंवा सब्बाथ अतिशय काळजीपूर्वक पाळला... हे निश्चित आहे की पूर्वेकडील आणि जगातील बहुतेक सर्व चर्च शब्बाथ पाळत असत."¹⁰

इथिओपिया
"सतरा शतकांहून अधिक काळ इथिओपियन चर्चने शनिवार हा चौथ्या आज्ञेचा पवित्र दिवस म्हणून साजरा केला."¹¹

अरबस्तान, पर्शिया, भारत, चीन
"मिंगाना दाखवते की 370 AD पर्यंत इथिओपियन ख्रिश्चन धर्म (सब्बाथ-कीपिंग चर्च) इतका लोकप्रिय होता की त्याचा प्रसिद्ध नेता मुसेयसने पूर्वेकडे मोठ्या प्रमाणात प्रवास केला आणि अरबस्तान, पर्शिया, भारत आणि चीनमधील चर्चसाठी काम केले."¹²

इटली - मिलान
»मिलानचे प्रसिद्ध बिशप, अॅम्ब्रोस म्हणाले की मिलानमध्ये त्यांनी शनिवार ठेवला, परंतु रोममध्ये त्यांनी रविवार ठेवला. यामुळे या म्हणीचा उदय झाला: 'रोममध्ये असताना, रोमन लोकांप्रमाणे करा!' (इंग्रजीसाठी: 'इतर देश, इतर प्रथा.')"¹³

स्पेन - एल्विराचा धर्मसभा (३०५ एडी)
"प्रत्येक शब्बाथ दिवशी उपवास केला पाहिजे या खोट्या शिकवणीचा प्रतिकार केला जावा असे ठरवले गेले." या सिनॉडच्या निर्णयाने रोमन चर्चने शब्बाथ हा उपवासाचा दिवस म्हणून व्यवस्था करण्याच्या धोरणाला विरोध केला आणि तो काढून टाकला. त्याचा आनंद

पर्शिया - शापूर II अंतर्गत 40 वर्षे छळ (335-375 AD)
"ते [ख्रिश्चन] आमच्या सूर्यदेवाचा तिरस्कार करतात, शनिवारी चर्च सेवा करतात आणि पवित्र पृथ्वीचे अपवित्र करतात कारण ते मृतांना त्यात दफन करतात."¹⁴
"आमच्या दैवी विश्वासाचे पवित्र संस्थापक जरथुस्त्र यांनी हजार वर्षांपूर्वी सूर्याच्या सन्मानार्थ रविवारची नियुक्ती केली नाही आणि जुन्या कराराच्या शब्बाथची जागा घेतली नाही?"¹⁵

लाओडिसिया कौन्सिल (365 AD)
»Canon 16 - शनिवारी गॉस्पेल आणि पवित्र शास्त्राचे इतर भाग मोठ्याने वाचले पाहिजेत... Canon 29 - ख्रिश्चनांनी शनिवारी यहूदी बनू नये आणि निष्क्रिय राहू नये, परंतु त्या दिवशी काम करावे; परंतु त्यांनी विशेषतः प्रभूच्या दिवसाचा सन्मान केला पाहिजे आणि ख्रिस्ती म्हणून, शक्य असल्यास, त्यावर कार्य करू नये.¹⁶

पाचवे शतक

कॉन्स्टँटिनोपल
“कॉन्स्टँटिनोपल आणि जवळजवळ सर्वत्र लोक शब्बाथ आणि आठवड्याच्या पहिल्या दिवशी एकत्र जमतात; रोम किंवा अलेक्झांड्रियामध्ये लक्ष न देणारी प्रथा.¹⁷

पोप इनोसंट (४०२-४१७)
"निर्दोषाने आदेश दिला की उपवास नेहमी शनिवारी किंवा शब्बाथला केला पाहिजे."¹⁸

आफ्रिका
"ऑगस्टिनने शोक केला की आफ्रिकेतील शेजारच्या दोन चर्चपैकी एकाने सातव्या दिवशी शब्बाथ पाळला तर दुसऱ्याने उपवास केला."¹⁹

ख्रिसटेन
"ज्यू शब्बाथ उत्सव 5 व्या शतकातही ख्रिश्चन चर्चने राखला होता."²⁰
"जेरोमच्या काळात (420 एडी), अगदी सर्वात धार्मिक ख्रिश्चनांनीही रविवारी सामान्य काम केले."²¹

स्पेन (400 AD)
»अ‍ॅम्ब्रोसने सातवा दिवस शब्बाथ म्हणून पवित्र ठेवला (त्याने स्वतः म्हटल्याप्रमाणे). एम्ब्रोसचा स्पेनमध्ये मोठा प्रभाव होता, जिथे शनिवार सब्बाथ देखील पाळला जात असे.²²

सहावे शतक

स्कॉटिश चर्च
"या नंतरच्या प्रकरणात त्यांनी कदाचित आयर्लंडच्या सुरुवातीच्या सेल्टिक चर्चमध्ये सापडलेल्या सानुकूल ट्रेसचे अनुसरण केले: त्यांनी शनिवार हा सब्बाथ म्हणून ठेवला आणि त्यांच्या सर्व कामातून त्यावर विश्रांती घेतली."²³

आयर्लंड
"आयर्लंडच्या सुरुवातीच्या सेल्टिक चर्चमध्ये, विश्रांतीचा दिवस शनिवार किंवा शब्बाथ होता."²⁴

रॉम
इ.स. 590 च्या सुमारास, पोप ग्रेगरी यांनी रोमन लोकांना लिहिलेल्या पत्रात "सातव्या दिवशी कोणतेही काम करू नये असे मानणाऱ्यांना ख्रिस्तविरोधी संदेष्टे" असे संबोधले.²⁵

सातवे शतक

स्कॉटलंड आणि आयर्लंड
“वरवर पाहता आयर्लंड आणि स्कॉटलंड या दोन्ही देशांच्या सुरुवातीच्या सेल्टिक चर्चने शनिवार, ज्यू शब्बाथ, विश्रांतीचा दिवस म्हणून पाळला. चौथी आज्ञा आठवड्याच्या सातव्या दिवशी अक्षरशः पाळली गेली.²⁶

रॉम
पोप ग्रेगरी I (590-604 एडी) यांनी "शब्बाथ दिवशी कोणतेही काम करण्यास मनाई करणार्‍या रोमन नागरिकांच्या" विरोधात लिहिले.²⁷

आठवे शतक

पर्शिया आणि मेसोपोटेमिया
“पर्शियाच्या टेकड्या आणि टायग्रिस आणि युफ्रेटिसच्या खोऱ्या त्यांच्या स्तुतीच्या गीतांनी गुंजल्या. त्यांनी त्यांची कापणी आणली आणि त्यांचा दशमांश दिला. शब्बाथ दिवशी ते देवाची उपासना करण्यासाठी त्यांच्या चर्चमध्ये गेले.”²⁸

भारत, चीन, पर्शिया
»सातव्या-दिवसाच्या शब्बाथचे निरीक्षण ईस्टर्न चर्च आणि भारतातील थॉमस ख्रिश्चनांच्या विश्वासणाऱ्यांमध्ये व्यापक आणि टिकाऊ होते, ज्यांचा रोमशी कधीही संबंध नव्हता. हे इथिओपियन, सिरियाक ऑर्थोडॉक्स, मॅरोनाइट्स आणि आर्मेनियन्सच्या कौन्सिल ऑफ चाल्सेडॉननंतर रोमपासून वेगळे झालेल्या गटांनी देखील राखून ठेवले होते."²⁹

चीन (781 एडी)
781 मध्ये, चीनमधील ख्रिश्चन धर्माच्या वाढीची नोंद करण्यासाठी प्रसिद्ध चीन स्मारक संगमरवरात कोरले गेले. 1625 मध्ये शिआन शहराजवळ उत्खननादरम्यान शिलालेख सापडला. यावरून: "सातव्या दिवशी आपण आपली अंतःकरणे शुद्ध करून आणि आपल्या पापांची क्षमा मिळवून यज्ञ करतो."³⁰

नववे शतक

बल्गेरियन
"बल्गेरियाच्या सुवार्तेच्या सुरूवातीस असे शिकवले गेले की शब्बाथ दिवशी कोणतेही काम करू नये."³¹
पोप निकोलस प्रथमने बल्गेरियाच्या खान बोरिस I यांना लिहिलेल्या पत्रात: "एखाद्याला रविवारी कामावरून विश्रांती घ्यावी लागते, परंतु शब्बाथलाही नाही."³²

कॉन्स्टँटिनोपल
फोटोस I, कॉन्स्टँटिनोपलचे कुलपिता, पोपशाहीवर [निकोलसला पदच्युत करणार्‍या काउंटर-सिनोडमध्ये] आरोप लावतात: "सर्वधर्मीय कायद्याचे उल्लंघन करून, त्यांनी बल्गेरियन लोकांना सब्बाथला उपवास करण्यास प्रवृत्त केले."³³

अथिंगन/मेलचिसेडेकाइट्स - अस्पृश्य (अनाटोलिया)
कार्डिनल हर्जेनरोथर म्हणतात की त्यांनी सम्राट मायकेल II (821-829) यांच्याशी घनिष्ठ नातेसंबंध राखले होते आणि त्यांनी शब्बाथ पाळल्याची साक्ष दिली.³⁴

बल्गेरियन
»9व्या शतकात, पोप निकोलस प्रथम यांनी बल्गेरियाच्या सत्ताधारी खानला एक लांबलचक कागदपत्र पाठवले ज्यामध्ये त्याने सांगितले की एखाद्याने रविवारी नाही तर शब्बाथ दिवशी काम केले पाहिजे. पोपच्या हस्तक्षेपामुळे ग्रीक चर्चचे प्रमुख नाराज झाले आणि त्यांनी पोपला बहिष्कृत घोषित केले.³⁵

दहावे शतक

स्कॉटलंड
"त्यांनी रविवारी काम केले पण शनिवार शब्बाथ म्हणून ठेवला."³⁶

कुर्दिस्तान - पूर्व चर्च
»नेस्टोरियन डुकराचे मांस खात नाहीत आणि शब्बाथ पाळत नाहीत. ते कान कबुलीजबाब किंवा शुद्धीकरणावर विश्वास ठेवत नाहीत."³⁷

वाल्डेन्सियन
"आणि त्यांनी शब्बाथशिवाय दुसरा कोणताही दिवस विश्रांतीचा दिवस ठेवला नसल्यामुळे, त्यांना इन्साबथ म्हणतात."³⁸

अकराव्या शतकात

स्कॉटलंड
"असे मानले जात होते की शनिवार हा योग्य शब्बाथ होता ज्या दिवशी एखाद्याने कामापासून दूर राहावे."³⁹

Clermont च्या धर्मसभा (1095 AD)
"पहिल्या धर्मयुद्धादरम्यान, पोप अर्बन II ने व्हर्जिन मेरीच्या सन्मानार्थ सब्बाथ रद्द करण्याचा हुकूम क्लार्मोंटच्या धर्मसभेत जारी केला."⁴⁰

कॉन्स्टँटिनोपल
"तुम्ही ज्यूंसोबत शब्बाथ आणि लॉर्ड्स डे आमच्यासोबत ठेवता, तुम्ही नाझरेन पंथाचे अनुकरण करत आहात असे दिसते."⁴¹ - नाझरेन्स हा ख्रिश्चन धर्मीय समुदाय होता.

ग्रीक चर्च
"सर्वांना माहीत आहे की, शब्बाथ पाळण्यावरून ग्रीक आणि रोमन लोकांमध्ये कटू वाद आहे."⁴² - 1054 मध्ये रोमन चर्चपासून ग्रीक चर्च वेगळे झाल्याबद्दल

बाराव्या शतकात

लोम्बार्डी
ग्रेगरी I, ग्रेगरी VII च्या काळात आणि बाराव्या शतकात लोम्बार्डीमध्ये शब्बाथ पाळणाऱ्यांच्या खुणा सापडतात.⁴³

वाल्डेन्सियन
रॉबिन्सन आल्प्समधील काही वॉल्डेन्सियन लोकांबद्दल अहवाल देतात - सब्बती, सब्बातती, इंसाब्बाती किंवा त्याहूनही अधिक सामान्यतः इंझाब्बाती म्हणतात. "असे म्हणतात की त्यांना शब्बाथ या हिब्रू शब्दावरून म्हटले गेले होते, कारण त्यांनी शनिवार हा प्रभूचा दिवस म्हणून ठेवला होता."⁴⁴
या लोकांकडून आमच्याकडे असलेल्या दस्तऐवजांपैकी दहा आज्ञांची घोषणा आहे, जी बॉयर 1120 पासून आहे. सांसारिक कामापासून दूर राहून शब्बाथ पाळण्यास जोरदार प्रोत्साहन दिले जाते.⁴⁵

हंगेरी, फ्रान्स, इंग्लंड, इटली, जर्मनी
» यावेळी पाखंडी मताचा प्रसार जवळजवळ अविश्वसनीय आहे. बल्गेरियापासून एब्रोपर्यंत, उत्तर फ्रान्सपासून टायबरपर्यंत - आम्हाला ते [शब्बाथ-पाळणारी पॅसागिनी] सर्वत्र आढळतात. हंगेरी आणि दक्षिण फ्रान्ससारखे संपूर्ण देश दूषित आहेत; इतर अनेक देशांमध्ये ते मोठ्या संख्येने उपस्थित आहेत: जर्मनी, इटली, नेदरलँड्स आणि अगदी इंग्लंडमध्ये ते कामावर आहेत.⁴⁶

वेल्स
»पहिले रोमन बिशप सेंट डेव्हिड येथे स्थापित झाले तेव्हापर्यंत 1115 एडी पर्यंत संपूर्ण वेल्समध्ये शब्बाथ पाळला जात असल्याचे बरेच पुरावे आहेत. परंतु प्राचीन वेल्श सब्बाथ-कीपिंग चर्च अद्याप रोमला पूर्णपणे गुडघे टेकले नाहीत, परंतु त्यांच्या लपण्याच्या ठिकाणी पळून गेले.⁴⁷

Frankreich
»पिएरे डी ब्रुईसने 20 वर्षे फ्रान्सच्या दक्षिणेकडे स्थलांतर केले. त्यांनी विशेषतः ब्रिटीश बेटांमधील सेल्टिक चर्च, पॉलीशियन आणि महान पूर्व चर्चमध्ये, म्हणजे चौथ्या आदेशाचा सातवा दिवस म्हणून ओळखल्या गेलेल्या उपासनेच्या दिवसावर जोर दिला."⁴⁸

तेरावे शतक

वाल्डेन्सियन
“ते म्हणतात की… पोप सिल्व्हेस्टर हा ख्रिस्तविरोधी होता, ज्याचा उल्लेख सेंट पॉलच्या पत्रात असे आहे की तो नाशाचा मुलगा आहे. [ते असेही म्हणतात] शब्बाथ पाळावा.”⁴⁹ (रोमन कॅथोलिक लेखक)
“वाल्डेन्सेस किंवा लियॉनच्या गरीब लोकांचा पाखंड प्राचीन काळापासूनचा आहे. काहींच्या मते हे पोप सिल्वेस्टरच्या काळापासून चालत आले आहे; इतर, प्रेषितांच्या काळापासून."⁵⁰

युरोपा
"पॉलिकियन्स, पेट्रोब्रुशियन्स, पासागिनी, वॉल्डेन्सियन्स आणि इंसाब्बती हे 1250 एडी पर्यंत युरोपमध्ये शब्बाथ पाळणारे प्रमुख गट होते."⁵¹

passagini
डॉ. हॅन म्हणतो की जेव्हा रोमन याजकांनी शब्बाथच्या समर्थनार्थ चौथ्या आज्ञेचा संदर्भ दिला तेव्हा रोमन याजकांनी उत्तर दिले: "शब्बाथ हा संतांच्या चिरंतन विश्रांतीचे प्रतीक आहे."⁵²

चौदावे शतक

घाना
»माझ्या देशात, घानामध्ये, बर्‍याच स्थानिक जमाती शनिवार मेमेनेडा म्हणतात, शब्दशः: “आय एम डे”. देवाच्या (ओन्याम) उपासनेसाठी हा एक विशेष दिवस म्हणून ऐतिहासिकदृष्ट्या नियुक्त केला गेला असल्याने, त्याला मेमेनेडा दापा, 'चांगला किंवा मौल्यवान दिवस' असेही म्हणतात. देवाचा दिवस शनिवार असल्याने आणि त्या दिवशी जन्मलेल्या प्रत्येक पुरुष मुलाला क्वामे म्हटले जात असल्याने, देवाला ओन्यामे क्वामे म्हटले जाते, 'ज्या देवाचा दिवस शनिवार आहे.' मेमेनेडा वर वैयक्तिक किंवा धर्मनिरपेक्ष क्रियाकलापांमध्ये व्यस्त राहण्याची शिफारस केलेली नाही, ज्यात बाजार आणि अंत्यसंस्कारांना उपस्थित राहणे समाविष्ट आहे. त्यावर युद्धाची घोषणाही करता येत नाही किंवा छेडली जाऊ शकत नाही. शनिवार पाळण्याची ही प्रथा प्रिन्स हेन्री द नेव्हिगेटरच्या जन्माच्या खूप आधीपासून अस्तित्वात होती, एक पोर्तुगीज संशोधक ज्याने 15 व्या शतकात रोमन कॅथोलिक पुजारी आणि मिशनरी घानामध्ये आणले. परंतु या पांढर्‍या मिशनरींचे विचित्र उपासनेचे दिवस आल्यापासून, सर्व गोर्‍या लोकांना क्वासी ब्रोनी, 'संडेचे पांढरे लोक' असे संबोधले जाऊ लागले.⁵³

बोहेमिया
» 1310 मध्ये, ल्यूथरच्या प्रबंधाच्या 200 वर्षांपूर्वी, बोहेमियन ब्रदर्स बोहेमियाच्या लोकसंख्येच्या एक चतुर्थांश होते. ते वॉल्डेन्सियन लोकांच्या संपर्कात होते, जे मोठ्या संख्येने ऑस्ट्रिया, लोम्बार्डी, बोहेमिया, उत्तर जर्मनी, थुरिंगिया, ब्रँडनबर्ग आणि मोराविया येथे राहत होते. बोहेमियन वॉल्डेन्सियन सातव्या दिवसाचा शब्बाथ किती काटेकोरपणे पाळतात याकडे इरास्मसने लक्ष वेधले.”⁵⁴

इंग्लंड, हॉलंड, बोहेमिया
"आम्ही बोहेमिया, ट्रान्सिल्व्हेनिया, इंग्लंड आणि हॉलंडमध्ये 1250 ते 1600 AD मध्ये सब्बॅटिस्ट्सबद्दल लिहिले."⁵⁵

पंधराव्या शतकात

बोहेमिया
"इरॅस्मस साक्ष देतो की या बोहेमियन लोकांनी 1500 पर्यंत केवळ सातवा दिवस प्रामाणिकपणे पाळला नाही तर त्यांना शब्बाथिस्ट देखील म्हटले गेले."⁵⁶

नॉर्वे - बर्गनमधील चर्च कौन्सिल (22 ऑगस्ट, 1435)
"राज्यातील विविध ठिकाणच्या लोकांनी शनिवार पवित्र ठेवण्याचे धाडस केल्याचे मुख्य बिशपच्या निदर्शनास आले होते."⁵⁷
»भविष्यात कोणत्याही परिस्थितीत शनिवार पाळण्याची परवानगी दिली जाऊ नये कारण ती चर्चच्या नियमांच्या पलीकडे जाते. म्हणून आम्ही नॉर्वेमध्ये देवाच्या सर्व मित्रांना सल्ला देतो ज्यांना पवित्र चर्चची आज्ञाधारक राहण्याची इच्छा आहे त्यांनी शनिवार पाळण्याच्या या वाईटापासून दूर राहावे; आणि आम्ही इतर सर्वांना शनिवार पवित्र ठेवण्यास मनाई करतो, चर्चच्या कठोर शिक्षेच्या अधीन.⁵⁸

सोळाव्या शतकात

इटली - कौन्सिल ऑफ ट्रेंट, रोमन कॅथोलिक
रेजिओच्या मुख्य बिशपने एक शक्तिशाली भाषण दिले ज्यामध्ये त्यांनी सांगितले की [रोमन कॅथोलिक] चर्चने चौथ्या आज्ञेतील बदल ["शब्बाथ दिवस लक्षात ठेवा आणि तो पवित्र ठेवा"] स्पष्टपणे दर्शविते की परंपरा पवित्र शास्त्राला मागे टाकते. त्यानंतर 18 जानेवारी 1563 रोजी कौन्सिल ऑफ ट्रेंटने पवित्र शास्त्रापेक्षा परंपरा प्रचलित असल्याचा निर्णय दिला.⁵⁹

इंग्लंड
"एलिझाबेथच्या कारकिर्दीत, अनेक कर्तव्यदक्ष आणि स्वतंत्र विचारवंतांच्या लक्षात आले (जसे बोहेमियातील काही प्रोटेस्टंट होते) की चौथ्या आज्ञेनुसार त्यांना आठवड्याचा पहिला, परंतु स्पष्टपणे 'सातवा' दिवस पाळण्याची आवश्यकता नाही."⁶⁰

रशिया - मॉस्को परिषद
»प्रतिवादी [सब्बाथ कीपर/सब्बोटनिकी] यांना बोलावण्यात आले, त्यांनी उघडपणे नवीन विश्वासाची कबुली दिली आणि त्याचा बचाव केला. त्यापैकी सर्वात प्रमुख... कुरितसिन, इव्हान मॅक्सिमोव्ह, कॅसियन आणि नोव्हगोरोड मठातील आर्चीमॅंड्राइट यांना 27 डिसेंबर 1503 रोजी मॉस्कोमध्ये मृत्यूदंड देण्यात आला आणि त्यांना सार्वजनिकपणे पिंजऱ्यात जाळण्यात आले.⁶¹

बोहेमिया - बोहेमियन ब्रदर्स
»मी इरॅस्मसमधील एका उतार्‍यावरून वाचले की सुधारणेच्या सुरुवातीच्या काळात, ज्या काळात तो लिहीत होता, बोहेमियामध्ये सब्बाटेरियन लोक होते ज्यांनी केवळ सातवा दिवसच पाळला नाही, तर ते शब्बाथच्या विश्रांतीबद्दल अत्यंत विशिष्ट होते. घेतला."⁶²

जर्मनी - डॉ. सुधारकांच्या विरोधात Eck
"तथापि, चर्चने, स्वतःच्या अधिकाराने आणि पवित्र शास्त्राशिवाय, शनिवार ते रविवार हा उत्सव हलविला आहे."⁶³

युरोपा
1520 च्या सुमारास, यापैकी अनेक सब्बाथ-कीपर्सना श्री. लिओनहार्ड फॉन लिक्टेंस्टीन (निकॉल्सबर्ग येथे) च्या कंट्री इस्टेटमध्ये संरक्षण मिळाले, "लिचेनस्टाईनचे राजपुत्र खरे शब्बाथ पाळत असल्याने."⁶⁴

भारत
»प्रसिद्ध जेसुइट फ्रान्सिस झेवियरने चौकशीची विनंती केली. त्यानंतर 'ज्यू दुष्टता' [शब्बाथ-पाळणे] दूर ठेवण्यासाठी 1560 मध्ये गोवा, भारत येथे त्याची स्थापना करण्यात आली."⁶⁵

ऑस्ट्रिया
"सब्बाटेरियन आता ऑस्ट्रियामध्ये आहेत."⁶⁶

इथिओपिया - लिस्बनच्या दरबारात इथिओपियन वारस (१५३४ एडी)
“म्हणूनच आम्ही यहुद्यांचे अनुकरण करत नाही, तर हा दिवस पाळण्यासाठी आम्ही मशीहा आणि त्याच्या पवित्र प्रेषितांचे अनुकरण करतो.”⁶⁷

बाप्टिस्ट
"काहींना छळ करण्यात आले कारण ते इतरांप्रमाणे रविवारी विश्रांती घेऊ इच्छित नव्हते, असा दावा करून की ही सुट्टी आणि ख्रिस्तविरोधी कायदा आहे."⁶⁸

हॉलंड आणि जर्मनी
1529 मध्ये फाशी देण्यात आलेल्या थायर्सच्या बार्बराने घोषित केले: "देवाने आम्हाला सातव्या दिवशी विश्रांती घेण्याची आज्ञा दिली आहे." आणखी एक शहीद, क्रिस्टीना टोलिंगर, असे म्हणते: "पवित्र दिवस आणि रविवारी तिने सांगितले: 'सहा दिवसांत परमेश्वराने जग निर्माण केले आणि सातव्या दिवशी त्याने विश्रांती घेतली. इतर पवित्र दिवस पोप, कार्डिनल आणि आर्चबिशप यांनी स्थापित केले होते."⁶⁹

फिनलंड - स्वीडिश राजा गुस्ताव I वासा यांचे फिनिश लोकांना पत्र (डिसेंबर 6, 1554)
"काही वेळापूर्वी आम्ही ऐकले की फिनलंडमधील काही लोक सातवा दिवस पाळण्यात मोठी चूक झाली, ज्याला शनिवार म्हणतात."⁷⁰

सतराव्या शतकात

इंग्लंड (1618)
"शेवटी, तिने आठवड्यातून फक्त पाच दिवस शिकवले आणि शनिवारी विश्रांती घेतल्याने, तिला मेडेन लेन येथील नवीन तुरुंगात पाठवण्यात आले... शनिवारी शब्बाथच्या दिवशी तिच्या मतामुळे श्रीमती ट्रॅस्के यांना 15 किंवा 16 वर्षे तुरुंगात टाकण्यात आले."⁷¹

इंग्लंड (1668)
"इंग्लंडमध्ये जवळपास नऊ किंवा दहा चर्च आहेत जे सब्बाथ पाळतात, याशिवाय अनेक विखुरलेले शिष्य अतिशय खास पद्धतीने जतन केले गेले आहेत."⁷²

हंगेरी, रोमानिया
तथापि, त्यांनी रविवारी नाकारले आणि शब्बाथला विश्रांती घेतल्याने, प्रिन्स सिगिसमंड बॅथोरीने त्यांचा छळ करण्याचा आदेश दिला. सायमन पेची चॅन्सेलर बनले आणि म्हणून ट्रान्सिल्व्हेनियामधील राजपुत्रानंतरचे सर्वात शक्तिशाली व्यक्ती होते. त्याने आपल्या बायबलचा अभ्यास केला आणि अनेक स्तोत्रे रचली, बहुतेक शब्बाथच्या सन्मानार्थ. पेचीला अटक करण्यात आली आणि 1640 मध्ये मरण पावला.

स्वीडन आणि फिनलंड
»त्या वेळी स्वीडनमध्ये म्हणजे फिनलंड आणि उत्तर स्वीडनमधील जवळजवळ सर्व भागांमध्ये आम्ही ही दृश्ये शोधू शकतो. उप्पसाला जिल्ह्यात शेतकऱ्यांनी रविवारऐवजी शनिवार ठेवला. 1625 च्या सुमारास या देशांत धार्मिक प्रवृत्ती इतकी प्रबळ झाली की केवळ मोठ्या संख्येने सामान्य लोकच शनिवार हा विश्रांतीचा दिवस म्हणून ठेवू लागले नाहीत तर अनेक धर्मगुरूही.⁷³

भारत - सिरियाक ऑर्थोडॉक्स (1625)
»ते शनिवारी पवित्र करतात. त्यांची शनिवारी उत्सव सेवा असते.⁷⁴

उत्तर अमेरिका
"स्टीफन ममफोर्ड, अमेरिकेतील पहिला सब्बाथ कीपर, 1664 मध्ये लंडनहून आला."⁷⁵

सेव्हन्थ-डे बॅप्टिस्ट (१६७१)
"...शब्बाथ पाळण्यासाठी बाप्टिस्ट चर्चपासून वेगळे झाले."⁷⁶

इंग्लंड - चार्ल्स पहिला (१६४७)
“कारण पवित्र शास्त्रात असे कोठेही नाही की शनिवार यापुढे ठेवण्याची गरज नाही किंवा तो रविवारमध्ये बदलला गेला आहे; म्हणून केवळ चर्चचा अधिकारच एक बदलू शकतो आणि दुसरा स्थापित करू शकतो.⁷⁷

इंग्लंड
“१६१८ मध्ये इंग्रजी पाळकांमध्ये दोन मुद्द्यांवरून जोरदार वाद झाला: पहिला, चौथ्या आज्ञेचा शब्बाथ अजूनही लागू आहे की नाही; आणि दुसरे म्हणजे, आठवड्याचा पहिला दिवस कोणत्या आधारावर 'शब्बाथ' म्हणून ठेवता येईल.⁷⁸

इथिओपिया
जेसुइट्सने इथिओपियन चर्चला रोमन कॅथलिक धर्म स्वीकारण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी राजा झा डेंगेलला पोपपदाच्या अधीन होण्याचा प्रस्ताव देण्यास प्रभावित केले (1604 एडी) आणि "त्याच्या सर्व प्रजेला कठोर शिक्षा भोगत असताना शनिवार पाळण्यास मनाई केली."⁷⁹

बोहेमिया, मोराविया, स्वित्झर्लंड, जर्मनी
"दरबारातील सल्लागार आणि सज्जनांपैकी एक जॉन गेरेन्डी होता, जो सब्बाथिस्टचा नेता होता, जो रविवार न पाळता शनिवार पाळत असे."⁸⁰

इंग्लंड
पीटर चेंबरलेन, शाही वैद्य यांच्या थडग्यावरील शिलालेख... असे नमूद केले आहे की चेंबरलेन एक "ख्रिश्चन" होता ज्याने "देवाच्या आज्ञा आणि येशूचा विश्वास पाळला, 1648 च्या सुमारास बाप्तिस्मा घेतला आणि सातवा दिवस पाळला. 32 वर्षे शब्बाथ." पाळला होता."⁸¹

अठरावे शतक

इथिओपिया
"सिरियाक ऑर्थोडॉक्स प्रभूच्या दिवसापूर्वी शब्बाथ दिवशी मंदिरात जमले आणि इथिओपियन लोकांप्रमाणेच तो दिवस साजरा केला, जो इथिओपियन राजा क्लॉडियसने त्यांच्या विश्वासाच्या कबुलीजबाबावरून स्पष्ट होतो."⁸²

रोमानिया, युगोस्लाव्हिया, चेकोस्लोव्हाकिया (1760)
"जोसेफ II च्या सहिष्णुतेचा हुकूम शब्बाटेरियन लोकांना लागू झाला नाही, ज्यापैकी काहींनी त्यांची सर्व संपत्ती गमावली."⁸³

जर्मनी - न्यूरेमबर्गचे टेन्हार्ट
"तो सब्बाथच्या सिद्धांताचे काटेकोरपणे पालन करतो कारण ती दहा आज्ञांपैकी एक आहे."⁸⁴
तो स्वतः म्हणतो: “शब्बाथाच्या जागी रविवार आला आहे हे सिद्ध करता येत नाही. परमेश्वर देवाने आठवड्याचा शेवटचा दिवस पवित्र केला आहे. याउलट, ख्रिस्तविरोधीने आठवड्याचा पहिला दिवस स्थापित केला आहे.”⁸⁵

बोहेमिया आणि मोराविया (१६३५-१८६७)
»सब्बाटेरियन्सची परिस्थिती भयानक होती. ज्वाळांनी नष्ट होण्यासाठी त्यांची पुस्तके आणि लेखन कार्ल्सबर्गमधील कॉन्सिस्टरीमध्ये वितरित करावे लागले.⁸⁶

मोराविया - काउंट झिंझेन्डॉर्फ
1738 मध्ये, झिंझेंडॉर्फने आपल्या शब्बाथ पाळण्याबद्दल लिहिले: "कारण मी अनेक वर्षांपासून शब्बाथ हा विश्रांतीचा दिवस म्हणून पाळत आहे, तर मी आमच्या रविवारचा उपयोग सुवार्तेचा प्रचार करण्यासाठी करतो."⁸⁷

उत्तर अमेरिका - झिंझेंडॉर्फ युरोपमधून आल्यावर बोहेमियन बंधू (१७४१)
"लक्ष देण्यास पात्र असलेली विशेष परिस्थिती म्हणजे त्याने आणि बेथलेहेममधील चर्चने सातवा दिवस विश्रांतीचा दिवस म्हणून पाळण्याचा निर्णय घेतला."⁸⁸

पेनसिल्व्हेनिया
पेनसिल्व्हेनियामध्ये जर्मन सब्बाथ रक्षकांचा एक छोटा गट आधीच होता.⁸⁹

एकोणिसाव्या शतकात

Russland
»बहुसंख्य, तथापि, क्राइमिया आणि काकेशसमध्ये गेले, जेथे छळ होऊनही ते आजपर्यंत त्यांच्या शिकवणींवर खरे राहिले आहेत. त्यांना Subbotniki किंवा Sabbatarian म्हणतात.⁹⁰

चीन
“या वेळी हंगने अफू आणि तंबाखू तसेच सर्व मादक पेये वापरण्यास मनाई केली; आणि शब्बाथ हा धार्मिक दिवस म्हणून पाळण्यात आला.”⁹¹
»सातवा दिवस अत्यंत काटेकोरपणे आणि काटेकोरपणे पाळला जातो. आमच्या शनिवारी ताइपिंग सब्बाथ पाळला जातो.”⁹²
"जेव्हा ताइपिंग लोकांना विचारण्यात आले की त्यांनी सातव्या दिवसाचा शब्बाथ का ठेवला, तेव्हा त्यांनी उत्तर दिले की, प्रथम, बायबलने ते शिकवले आहे आणि दुसरे कारण, त्यांच्या पूर्वजांनी तो उपासनेचा दिवस म्हणून ठेवला होता."⁹³

भारत आणि पर्शिया
"शिवाय, ते आपल्या संपूर्ण साम्राज्यात त्यांच्या सातव्या दिवसाच्या ख्रिश्चन सेवा पाळत आहेत."⁹⁴

डेन्मार्क
» या जल्लोषाचा परिणाम झाल्याशिवाय राहिला नाही. पास्टर एमए सोमर यांनी सातवा दिवस पाळण्यास सुरुवात केली आणि त्यांच्या चर्च वृत्तपत्र इंडोव्हेट क्रिस्टेंडम, 5, 1875 मध्ये खऱ्या सब्बाथबद्दल एक शक्तिशाली लेख लिहिला.⁹⁵

स्वीडन - बाप्टिस्ट
"आम्ही आता हे दाखविण्याचा प्रयत्न करू की शब्बाथच्या पवित्रीकरणाचा पाया आणि उगम एका कायद्यात आहे जो देवाने स्वतः सृष्टीच्या वेळी संपूर्ण जगासाठी स्थापित केला आहे आणि म्हणूनच तो सर्व लोकांसाठी नेहमीच बंधनकारक आहे."⁹⁶

यूएसए (1845)
"अशा प्रकारे आपण डॅनियल 7,25:XNUMX पूर्ण झालेले पाहतो, लहान शिंग जे 'काळ आणि नियम' बदलते. म्हणून मला असे दिसते की जे पहिला दिवस शब्बाथ म्हणून पाळतात ते सर्व पोपचे रविवारचे पाळणारे आणि देवाचे शब्बाथ तोडणारे आहेत."⁹⁷

सेव्हन्थ-डे अॅडव्हेंटिस्ट
1844 मध्ये उत्तर अमेरिकेत सेव्हन्थ-डे अॅडव्हेंटिस्ट उदयास आले आणि 19व्या शतकाच्या अखेरीस ते जगाच्या बहुतांश भागात पसरले. त्यांचे नाव सातव्या दिवसाच्या शब्बाथ आणि येशूचे आगमन (आगत्ना) या त्यांच्या शिकवणीवरून आले आहे. 1874 मध्ये ते युरोपमध्ये आले; 1885 ते ऑस्ट्रेलिया; 1887 आफ्रिकेत आणि 1888 आशिया आणि दक्षिण अमेरिका या दोन्ही देशांमध्ये.

आज येशूचे अनुयायी त्याचा शब्बाथ लक्षात ठेवतात आणि तो पवित्र ठेवतात की केवळ मानवी परंपरेवर आधारित एखाद्या दिवसाचा सन्मान करतात हा प्रश्न अजूनही शिल्लक आहे. रविवारचे पालन रोमन चर्चच्या अधिकारावर आधारित आहे, परमेश्वराच्या आज्ञेनुसार शब्बाथ. या लेखी अहवालांप्रमाणे, विश्वासू ख्रिश्चनांनी शब्बाथच्या प्रभूशी अविश्वासू राहण्याऐवजी आपले जीवन त्यागले.

"जे त्याच्या आज्ञा पाळतात ते धन्य, त्यांना जीवनाच्या झाडाचा हक्क मिळावा, आणि वेशीतून नगरात प्रवेश करावा." (प्रकटीकरण 22,14:XNUMX)

अनावृत्त हस्तलिखित खालील पत्त्यावर ऑनलाइन वाचता येईल: www.hwev.de/Publikationen/Der-Sabbat.pdf
जॉन एफ. कोल्हर्टवर आधारित गॉर्डन अँडरसन, शतकानुशतके देवाचा शब्बाथ (1954)
मूळ इंग्रजी आवृत्तीचे शीर्षक The Sabbath of Jesus Christ Through the Ages
अनुवाद: अँड्रिया कोटलो
भाषिक संपादन: काई मेस्टर, एडवर्ड रोसेन्थल

एंडनोट्स

1 युसेबियस, चर्चचा इतिहास, पुस्तक 3, Ch. ५
2 विल्यम प्रीन, प्रबंध प्रबंध ऑन द लॉर्ड्स डे सब्बाथ, (१६३३), पृ. ३३, ३४, ४४
3 थिओडोर झान, रविवारचा इतिहास, मध्ये: जुन्या चर्चच्या जीवनातील रेखाचित्रे, pp.160-238, Deichert'sche Verlagsbuchhandlung: Leipzig (1908), p.206. पृष्ठ 13, 14
4 जोहान कार्ल लुडविग गिसेलर, चर्च इतिहासाचे पाठ्यपुस्तक, बॉन (1845), खंड 1, धडा. 2, परिच्छेद 30, पृ. 83
5 एडवर्ड्स ब्रेरवूड, सब्बाथचा एक विद्वान ग्रंथ, ऑक्सफर्ड (1630), पृ. 77
6 ओरिजन, होमिली ऑन नंबर्स 23, परिच्छेद 4, यात उद्धृत: जॅक-पॉल मिग्ने, पॅट्रोलॉजिया ग्रेका, (1856-1861) व्हॉल्यूम 12, पृ. 749, 750
7 अल्फोन्स मिंगाना, मध्य आशिया आणि सुदूर पूर्वेतील ख्रिस्ती धर्माचा प्रारंभिक प्रसार, मँचेस्टर (1925), खंड 10, पृष्ठ 460
8 आर्थर लॉयड, द क्रीड ऑफ हाफ जपान, लंडन (1911), पृ. 23
9 पीटर हेलिन, शब्बाथचा इतिहास, लंडन (1636), भाग 2, परिच्छेद 5, पृ. 73, 74,
10 जोसेफ बिंगहॅम, ख्रिश्चन चर्चच्या पुरातन वस्तू, लंडन (1708-1722), खंड 2, पुस्तक 20, Ch. 3, पॅरा. 1, पृ. 1137-1138
11 एम्ब्रोसियस, डी मॉर्बियस, ब्रॅचमनोरियम ऑपेरा ओम्निया, 1132, जॅक-पॉल मिग्ने, पॅट्रोलॉजिया लॅटिना, (1844-1855) खंड 17, पृ. 1131, 1132 मध्ये उद्धृत
12 बेंजामिन जॉर्ज विल्किन्सन, ट्रुथ ट्रायम्फंट, माउंटन व्ह्यू, सीए (1944), पृ. 308, तळटीप 27
13 हेलिन, पृष्ठ 1612
14 विल्किन्सन, पृ. 170
15 डी लेसी ओ'लेरी, सिरियाक चर्च आणि फादर्स, लंडन (1909), पृ. 83, 84
16 चार्ल्स जोसेफ हेफेले, कौन्सिलचा इतिहास, एडिनबर्ग (1895), खंड 2, पुस्तक 6
17 सॉक्रेटीस स्कॉलॅस्टिकस, चर्चचा इतिहास, पुस्तक 7, धडा 19
18 हेलिन, भाग 2, Ch. 2, पृ. 44
19 हेलिन, पृष्ठ 416
20 लायमन कोलमन, प्राचीन ख्रिश्चन धर्माचे उदाहरण, आदिम ख्रिश्चनांच्या खाजगी, घरगुती, सामाजिक आणि नागरी जीवनात, फिलाडेल्फिया (1853), अध्या. 26, परिच्छेद 2, पृ. 527
21 फ्रान्सिस व्हाईट, लॉर्ड बिशप ऑफ एली, सब्बाथ डेचा ग्रंथ, लंडन (1653), पृ. 219
22 विल्किन्सन, पृ. 68
23 केन एडमनन, लाइफ ऑफ सेंट कोलंबा, डब्लिन (1857), पृ. 96
24 बेलेशेम, स्कॉटलंडमधील कॅथोलिक चर्चचा इतिहास, खंड 1, पृष्ठ 86
25 जेम्स ट्रॅपियर रिंगगोल्ड, द लीगल संडे, पृ. 267
26 जेम्स क्लेमेंट मोफॅट, द चर्च इन स्कॉटलंड, फिलाडेल्फिया (1882), पृ. 140
27 Nicene आणि Post-Nicene Fathers, Series 2, Vol. 13, p. 13, पत्र 1
28 रिअल एनसायक्लोपीडिया फॉर प्रोटेस्टंट धर्मशास्त्र आणि चर्च, लेख: नेस्टोरियन्स; हेन्री यूल, द बुक ऑफ सेर मार्को पोलो, लंडन (1903), व्हॉल 2, पृ. 409
29 शॅफ-हर्झोग, धार्मिक ज्ञानाचा नवीन विश्वकोश, (1891), लेख: नेस्टोरियन्स; प्रोटेस्टंट धर्मशास्त्र आणि चर्चसाठी वास्तविक ज्ञानकोश, लेख: नेस्टोरियन्स
30 M. l'Abbe Huc, चीनमधील ख्रिश्चन धर्म, लंडन (1857), खंड 1, chap. 2, पृ. 48, 49
31 प्रतिसाद निकोलाई पापे I आणि कन्सल्टा बुल्गारोरम, प्रतिसाद 10, मध्ये उद्धृत: मानसी, खंड 15, पृष्ठ 406; तसेच हेफेले, खंड 4, परिच्छेद 478
32 हेफेले, खंड 4, पृ. 368-352, परिच्छेद 478
33 जोसेफ अॅडम गुस्ताव हरगेनरोथर, फोटियस, रेगेन्सबर्ग (1867) व्हॉल्यूम 1, पृ. 643
34 Hergenröther, हँडबुक ऑफ जनरल चर्च हिस्ट्री, (1879), Vol. 1, p. 527
35 विल्किन्सन, पृ. 232
३६ अँड्र्यू लँग, अ हिस्ट्री ऑफ स्कॉटलंड फ्रॉम द रोमन ऑक्युपेशन, एडिनबर्ग (१९००), व्हॉल्यूम १, पी. ९६ ३० १२२०१० फाउंडेशन फॉर ए लिबरेट लाइफ
37 Schaff-Herzog, ibid.
38 जीन पॉल पेरिस, ल्यूथरचे अग्रभागी धावपटू, लंडन (1624), पृ. 7, 8
39 विल्यम फोर्ब्स स्केने, सेल्टिक स्कॉटलंड, एडिनबर्ग (1876-80), व्हॉल्यूम 2, पृ. 350
40 जॉन नेविन्स अँड्र्यूज, सब्बाथचा इतिहास, बॅटल क्रीक, एमआय (1859/61), पृ. 672
41 मिग्ने, पॅट्रोलॉजिया लॅटिना, व्हॉल्यूम 145, पी. 506; Hergenröther, Vol. 3, p. 746
42 जॉन मेसन नील, अ हिस्ट्री ऑफ द होली ईस्टर्न चर्च, लंडन (1850), व्हॉल्यूम 1, पृ. 731.
43 जॉन मॅकक्लिंटॉक, जेम्स स्ट्रॉन्ग, सायक्लोपीडिया ऑफ बायबलिकल, थिओलॉजिकल अँड इक्लेसिस्टिकल लिटरेचर, (1867-1881), व्हॉल्यूम 1, पृ. 660
44 डेव्हिड बेनेडिक्ट, बॅप्टिस्ट संप्रदायाचा सामान्य इतिहास, बोस्टन/लंडन (1813), खंड 2, पृष्ठ 431
45 अॅडम ब्लेअर, हिस्ट्री ऑफ द वॉल्डेन्सेस, एडिनबर्ग (1833), व्हॉल्यूम 1, पृ. 220
46 क्रिस्टोफ उलरिच हॅन, हिस्ट्री ऑफ हेरेटिक्स इन द मिडल एज, स्टटगार्ट (1845-50), व्हॉल्यूम 1, पृ. 13, 14
47 अब्राम हर्बर्ट लुईस, सेव्हन्थ डे बॅप्टिस्ट इन युरोप अँड अमेरिका, प्लेनफिल्ड (1910), व्हॉल्यूम 1, पृ. 29
48 स्त्रोत गहाळ आहे, टीप डी. संपादकीय कर्मचारी]
49 पीटर अॅलिक्स, पिडमॉन्टचे प्राचीन चर्च, ऑक्सफर्ड (1821), पृ. 169
50 रेनेरस साचो, रोमन इन्क्विझिटर, सुमारे 1230
51 [स्रोत गहाळ, टीप डी. संपादकीय कर्मचारी]
52 हॅन, व्हॉल्यूम 3, पृ. 209
53 सॅम्युअल कोरान्तेंग-पिपिम, शब्बाथ दिवस लक्षात ठेवा; K. Owusu-Mensa: Onyame Kwame, The Akan God of Saturday.
54 थॉमस आर्मिटेज, बॅप्टिस्ट्सचा इतिहास, न्यूयॉर्क (1890), पृ. 318; रॉबर्ट कॉक्स, सब्बाथ प्रश्नाचे साहित्य, एडिनबर्ग (1865), खंड 2, पृष्ठ 201
55 विल्किन्सन, पृ. 309
56 कॉक्स, व्हॉल्यूम 2, पृ. 201, 202; विल्किन्सन, पृष्ठ 246
57 आर. कीसर, कॅथोलिक धर्माच्या अंतर्गत नॉर्वेजियन चर्चचा इतिहास, ओस्लो (1858), खंड 2, पृ. 488.
58 बुडविणे. नॉर्वेग, व्हॉल्यूम 7, पृ. 397
59 हेनरिक ज्युलियस होल्टझमन, कॅनन आणि परंपरा, लुडविग्सबर्ग (1859), पृ. 263
60 चेंबर्स, सायक्लोपीडिया, (1867), लेख: सब्बाथ, व्हॉल्यूम 8, पृ. 462
61 हर्मन स्टर्नबर्ग, हिस्ट्री ऑफ द ज्यूज इन पोलंड अंडर द पिअस्ट्स अँड जेगेलोनियन्स, लीपझिग: (1878), पृ. 1117-1122
62 कॉक्स, व्हॉल्यूम 2, पृ. 201, 202
63 जोहान्स एक, एन्चिरिडियन, कोलोन (1573), पृ. 78, 79
64 अँड्र्यूज, पृ. 649
65 वॉल्टर फ्रेडरिक एडेनी, द ग्रीक आणि ईस्टर्न चर्च, न्यूयॉर्क (1908), पृ. 527, 528
66 मार्टिन ल्यूथर, लेक्चर ऑन द बुक ऑफ जेनेसिस, (1535-45)
67 मायकेल गेडेस, इथिओपियाचा चर्च इतिहास, लंडन: (1696), पृ. 87, 88
68 सेबॅस्टियन फ्रँक, (1536)
69 थिलेमन जॅन्सून व्हॅन ब्राघट, चर्च ऑफ क्राइस्टचे शहीदशास्त्र, सामान्यतः बॅप्टिस्ट म्हणतात, सुधारणेच्या काळात, लंडन: (1850), खंड 1, पृ. 113, 114
हेलसिंगफोर्स जवळील 70 राज्य ग्रंथालय, 1554 पासून इम्पीरियल रजिस्टर, भाग बीबी शीट 1120, pp. 175-180a
71 एफ्राइम पॅगिट, हेरिओग्राफी, लंडन (1654), पृ. 196
72 स्टेननेटची पत्रे, 1668 आणि 1670, कॉक्स, व्हॉल्यूम 1, पृ. 268 मध्ये उद्धृत
73 स्वीडिश चर्चचा इतिहास, खंड 1, पृष्ठ 256
74 सॅम्युअल पर्चास, हक्लुयुटस पोस्टह्यूमस किंवा पर्चास, हिज पिलग्रिम्स, लंडन (1625), भाग 2, पृ. 1268 31
75 जेम्स बेली, सेव्हन्थ डे बॅप्टिस्ट जनरल कॉन्फरन्सचा इतिहास, टोलेडो, ओहायो (1866), पृ. 237, 238
76 Ibid., pp. 9, 10
77 रॉबर्ट कॉक्स, सब्बाथ लॉज अँड सब्बाथ ड्युटीज, एडिनबर्ग (1853), पृ. 333
78 जोसेफ टिमोथी हेडन, डिक्शनरी ऑफ डेट्स, (1841), लेख: Sabbatarians, p. 602
79 गेडेस, पृष्ठ 311; एडवर्ड गिब्बन, रोमन साम्राज्याचा पतन आणि पतन, (१७७६-७८), अध्याय. ४७
80 लॅमी, हिस्ट्री ऑफ सोसिनिनिझम, (1723), पृ. 60
81 [स्रोत गहाळ, टीप डी. अनुवादक]
82 जोसेफ अबुडाकनस, हिस्टोरिया जेकोबिटारम, ऑक्सफर्ड (1675), पृ. 118, 119
83 खंड 2, पृ. 254
84 जोहान अल्ब्रेक्ट बेंगेल, जीवन आणि कार्य, स्टटगार्ट (1836), पृष्ठ 579
85 जोहान टेन्हार्ट, देवाकडून लेखन, ट्युबिंगेन (1838), पृ. 49
86 अॅडॉल्फ डक्स, हंगेरी, लाइपझिग: (1880), पृ. 289-291
87 निकोलॉस लुडविग वॉन झिंझेनडॉर्फ, बुडिंगिसचेसाम्लुंग, पॅरा. 8, लीपझिग (1742), पृ. 224
88 Ibid. पृ. 5, 1421, 1422
89 इस्रायल डॅनियल रुप्स, युनायटेड स्टेट्समधील धार्मिक संप्रदायांचा इतिहास, फिलाडेल्फिया (1844), पृ. 109-123
90 स्टर्नबर्ग, पृष्ठ 124
91 ऑगस्टस फ्रेडरिक लिंडले (लिन-ले), द हिस्ट्री ऑफ द टि-पिंग रिव्होल्यूशन, खंड 1, पृ. 36-48, 84
92 Ibid., p. 319
93 अब्राम हर्बर्ट लुईस, अ क्रिटिकल हिस्ट्री ऑफ द सब्बाथ अँड द संडे, प्लेनफिल्ड (1903)
94 क्लॉडियस बुकानन, आशियातील ख्रिश्चन संशोधन, केंब्रिज (1811), पृ. 143
95 अॅडव्हेंट टिडेंडे, मे 1875
96 इव्हँजेलिस्ट, स्टॉकहोम, 30.05 मे - 15.08.1863 ऑगस्ट, 169, पृ. XNUMX - स्वीडिश बॅप्टिस्ट चर्चचे अवयव
97 टीएम प्रीबल, एक पत्रिका, 13 फेब्रुवारी 1845; मध्ये: जॉर्ज आर. नाइट, 1844 आणि सबाटेरियन अॅडव्हेंटिझमचा उदय, (1994)